Naiv

Naiv

La miracla alva

Avant var 2,4 milliuns onns è crudada l'emprima naiv sin Terra. Avant passa 46 000 onns ha in homo sapiens sentì per l'emprima giada naiv sin sia pel en l'Europa. Dapi 150 onns influenzescha l'uman l'istorgia da la naiv. Il success dal motor termic ed il stgaudament dal clima ch'è vegnì chaschunà da quel laschan luar la naiv. La naiv n'è betg tuttina a la Svizra. Ma è la Svizra da l'avegnir avunda fraida per la naiv? Invistas da la poesia, dal giugar, da la perscrutaziun e dal luar da la naiv dattan respostas a questa dumonda.

Poesia

L'istorgia da la naiv è bler pli veglia che l'uman. Ma dapi che l'homo sapiens ha colonisà las Alps è ses destin collià cun la naiv. Ditg è la naiv stada en emprima lingia in simbol per la tristezza da l'enviern e per in temp criv da privaziun. Cun la cumparsa da l'alpinissem il 19. tschientaner han las muntognas cuvertas da naiv survegnì ina nova muntada. Entant che las fabricas èn sa derasadas en la Bassa en consequenza da l'industrialisaziun ed entant che adina dapli umans èn sa dischlocads en las citads, han ins cumenzà a considerar las muntognas sco ina cuntrada medegianta cun aria frestga e cun persunas saunas. Oravant tut per las citadinas ed ils citadins è la naiv daventada la basa per aventuras en ina natira percepida sco intacta.  

La naiv è daventada poetica. Questa reinterpretaziun sa mussa er en numerusas poesias svizras davart la naiv. Ultra d'Erika Burkart, Jacques Chessex, Edvige Livello u Robert Walser è er Andri Peer (1921–1985, Lavin e Winterthur) sa participà a questa tradiziun, tranter auter cun sia poesia «Schlitrada» ch'è vegnida publitgada e translatada pliras giadas tranter ils onns 1963 e 1990:

«Schlitrada»

D’uffant

sentiv’eu l’odur da la naiv

sül far not,

e schlitras cun rols

sunagliaivan tras il sbischöz

cun mattas riaintas

e schlops da giaischla.

Las stailas sgrizchivan,

stilets in dajas da vaider.

Il trot amüti dals chavals,

rols... rols... tras il god

e’ls auals chantaivan

ad ün chantar

suot ils orgels da glatsch.

Andri Peer, Schlitrada, ca. 1963, Relasch Andri Peer, Archiv svizzer da litteratura, BN

Giugar

Betg mo las muntognas, mabain er la naiv è daventada la plazza da gieu da las aventuras da las alpinistas ed dals alpinists. A partir da l'onn 1900 han ellas ed els cumenzà a liberar igl ir cun skis da ses status da banalitad ed han fatg or da questa activitad in hobi ed in sport. Sco ina sort utschels migrants da la muntogna han ellas ed els conquistà cun schlantsch las spundas cuvertas da naiv.

Cun la prosperitad economica dals onns 1950 e 1960 è il sport da naiv daventà sport popular. Ussa gieva «tut cun skis», sco quai ch'il chantadur da schlaghers Vico Torriani chantinava en ses hit da l'onn 1963. Almain per la classa mesauna e superiura svizra era quai tuttavia il cas. Las vacanzas da skis èn daventadas in fenomen da massa. Ultra da quai è vegnida amplifitgada fermamain l'infrastructura turistica en las Alps. Oz è il turissem d'enviern in factur economic impurtant per las regiuns da muntogna. A medem temp sa mussan las consequenzas negativas dal turissem da massa per la societad e per la natira adina pli fitg.

Perscrutar

Al cumenzament dal 20. tschientaner n'è la naiv betg mo s'etablida sco substanza per siemis sportivs, mabain er sco object da perscrutaziun. A chaschun da l'avertura da l'Institut svizzer per la perscrutaziun da la naiv e da las lavinas l'onn 1943 a Tavau pudeva la Svizra gia guardar enavos sin ina tradiziun da la perscrutaziun da la naiv e dal glatsch. Sia reputaziun internaziunala sa basava tranter auter sin las expediziuns polaras d'Alfred de Quervains.

Suenter la Segunda Guerra mundiala era la protecziun d'infrastructura critica cunter lavinas en il center da la perscrutaziun da la naiv. Per chapir meglier lavinas è la naiv d'ina vart vegnida perscrutada microscopicamain ed analisada areguard sias structuras da cristal e sia sedimentaziun. Da l'autra vart èn ils perscrutaders sa fatschentads – perscrutadras han gì pir pli tard il dretg da collavurar – en ina dimensiun pli gronda cun structuras topograficas e cun tecnicas da rempars da lavinas.

Ils onns 1960 è l'interess sa spustà adina pli fitg sin ils umans che sa muventavan tras las cuntradas da naiv. En l'Armada svizra ed a l'Institut per la perscrutaziun da la naiv e da las lavinas han ins sviluppà ils emprims detecturs da victimas da lavinas. Enturn l'onn 1970 ha l'armada mess a disposiziun ses detectur da victimas «VS 68» per il diever civil. L'onn 1975 ha l'interpresa Autophon mess sin il martgà quest apparat sut il num «Barryvox». Sco remplazzament tecnic dal chaun da lavinas legendar Barry ha el fatg part ditg da l'equipament da standard sin mintga tura da skis svizra.

Oz s'occupa la perscrutaziun da lavinas svizra oravant tut cun il stgaudament dal clima. Per cumprovar quel scientificamain, è l'analisa da carottas da glatsch spezialmain impurtanta. En connex cun questa lavur ha il Oeschger Center for Climate Research da l'Universitad da Berna ina reputaziun internaziunala remartgabla.

Vegni a savair dapli davart l'istorgia da la perscrutaziun da la naiv en Svizra. En il «Gegensprecher», il podcast davart l'exposiziun, discurra il curatur Hannes Mangold cun l'istoricra Dania Achermann.

Quelle:

L'istituto per lo studio della neve e delle valanghe, 7.5.1943. Per gentile concessione della Cinémathèque Suisse e dell'Archivio federale svizzero

Luar

Il stgaudament dal clima pertutga er la naiv. Il models dal clima actuals prognostitgeschan adina pli pauc naiv per la Svizra. I vegn bain a naiver en la Bassa er en l'avegnir, percunter main savens e la naiv vegn strusch pli a restar. Las regiuns da muntogna èn pertutgadas pli fermamain: en trenta onns na vegnan ils lieus da sport d'enviern sut 1500 meters sur mar betg pli a disponer d'avunda naiv natirala per in manaschi da stagiun. En sessanta onns quintan ils models che la gronda maioritad dals territoris da skis svizzers vegnian ad avair memia pauca naiv per in manaschi da stagiun. En quest reguard pudessan ils gieus d'enviern olimpics da Peking 2022 avair caracter da model: els han gì lieu dal tuttafatg senza naiv natirala. Er en Svizra vegni recurrì a naiv artifiziala ed a hallas da skis sco alternativas. Il stgaudament dal clima na fa pia betg svanir la naiv. Ma el la renda pli rara e pli artifiziala. 

Vegni a savair dapli davart l'impurtanza da la naiv per il turissem svizzer. En il «Gegensprecher», il podcast davart l'exposiziun, discurra il curatur Hannes Mangold cun l'economa Monika Bandi.

Info

Naiv

Kapitel